باغ ارم ؛ زیبایی چهار فصل شیراز
برای مشاهده لیست بهترین رستوران های شیراز اینجا را کلیک کنید.
باغ ارم در سمت شمال غربی شیراز و در محل تقاطع بلوار شرقی – غربی ارم و بلوار شمالی – جنوبی آسیاب سه تایی و جام جم در دامنه کوه آسیاب سه تایی در جانب شمالی رودخانه خشک واقع است و مسافت آن با کوه های شمالی شیراز (باباکوهی) زیاد نیست.
این باغ با سروهای سر به فلک کشیده، گل های بسیار زیبا و متنوع و درختان گرمسیری و همچنین آب و هوای دلکش خود، عده زیادی از گردشگران را به سوی خود جلب می کند و دیدن آن برای هر ایرانی علاقه مندی لازم است. درخت سروناز باغ ارم شهرت جهانی دارد و گلستان زیبای گل های رز آن نیز نظر هر بیننده ای را به خود جلب می نماید.
آیا بهترین رستورانهای شیراز را می شناسید اینجا را کلیک کنید.
وجه تسمیه باغ ارم ، عمارت و باغی بزرگ است که به فرمان شداد پسر عماد فرمانروای عربستان جنوبی به منظور رقابت با بهشت ساخته شد. شداد چون وصف بهشت را شنید بر آن شد که باغ ها و کاخ هائی به اوصاف آن بسازد و دستور داد تا طلا و زبرجد و یاقوت فراهم آوردند و صد نفر مهندس که با هر کدام هزار کارگر کار می کرده مشغول به کار شوند. پس در دمشق یا اسکندریه و یا در یمن بین صنعا و حضر موت، شهری یا باغی بهشت مانند ساخت ولی چون خواست با لشکریانش وارد آن بهشت شود در نزدیکی شهر دهشتی همه را عارض شد و هلاک گردیدند و بهشت او هم در اعماق زمین فرو رفت. قرابت لفظی ارم و آرم بعضی مفسرین را معتقد ساخته که ارم با آرامیان مرتبط و شهر دمشق همان شهر ارم است. به هر حال پس از آن که شهر ارم همراه باغ و عمارتش به هر علتی در اعماق خاک فرو رفته، به یادگار آن که مانندش ساخته نشده بود و داستانش نیز در تاریخ عبرتی برای مردمان گردیده، بوستان ها و گلستان های زیادی را پس از آن ارم نامیده اند که از آن جمله باغ ارم شیراز است.
تاریخ ساخت این باغ را به دوره سلجوقیان نسبت دادهاند چرا که در آن زمان، باغ تخت و چند باغ دیگر توسط اتابک قراجه حکمران فارس ـ که از سوی سنجر شاه سلجوقی به حکومت فارس منصوب شده بود، احداث شد و احتمال میرود ایجاد این باغ به درخواست وی و در آن زمان بوده است.
باغ ارم شیراز به طور مسلم از دوره سلجوقیان و در تمام دوره آل اینجو و آل مظفر و گورکانیان وجود داشته است. با توجه به اینکه بسیاری از باغ های شیراز به همت اتابک قراچه که از طرف سنجر پسر ملکشاه سلجوقی به حکومت فارس منسوب شده بودحداث گردیده اند، احتمال می رود که باغ ارم نیز به دستور و خواست وی احداث شده باشد.
در اواخر سلسلة زندیه، بیش از 75 سال این باغ در تصاحب سران ایل قشقایی بود، بنای اولیة عمارت باغ ارم توسط جانی خان قشقایی اولین ایلخان قشقایی و پسرش محمدقلی خان و در زمان فتحعلیشاه قاجار احداث شده است. معماری بنا نیز توسط شخصی به نام حاج محمد حسن که از معماران معروف بود، صورت گرفته است.
ساختمان اصلی این باغ از سه طبقه تشکیل شده است. تالار حوضخانه در طبقه زیرین و در طبقه دوم در وسط ساختمان، ایوانی بزرگ با دو ستون بلند قرار دارد که در دو سوی آن دو ایوان کوچک دیده می شود. عمارت وسط، هسته مرکزی این باغ محسوب می شود و جالب توجه ترین جنبه باغ است. این عمارت از سه طبقه با تزئینات فراوان تشکیل شده است. اتاق های طبقه زیرین که تقریباً زیرزمین هستند، محلی است برای استراحت در روزهای گرم تابستان. تزئینات این اتاق ها، کاشی کاری های رنگین است. دو طبقه بالایی دارای ستون هایی است که از تخت جمشید الهام گرفته شده اند. در پیشانی بنا، دو نیم دایره در دو طرف، و یک تابلو بزرگ در وسط قرار گرفته که از ۳ هلال روی هم تشکیل شده است. این تابلو، تصاویری از شاهنامه فردوسی و نبرد شاهان قاجار را نشان می دهد. این بنا بیش از هفتاد سال به خوانین قشقایی تعلق داشته که در دوران پهلوی مصادره شده است.
لیست مراکز خرید و مجتمع های تجاری شیراز اینجا را کلیک کنید.
عمارت اصلی باغ ارم شیراز نمونه نسبتا کاملی از ساختمان های اواسط دوره قاجاریه است. شیوه معماری عمارت باغ ارم شیراز که در دوره پادشاهی ناصر الدین شاه قاجار بنا گردیده است، با ویژگی هایی که دارد همچون سایر بناهای همانند آن دوره پیروی از اصلوب معماری زندیه و صفویه است. حتی نقوش کاشی های نمای عمارت نیز تقلید کاملی از تصاویر روی دیوارهای یکی از عمارات عهد صفویه می باشد. این ساختمان دارای سه طبقه است بام آن شیروانی است و در جلو، ایوانی دو ستونی با سقف مسطح دارد.
ساختمان فعلی باغ ارم شیراز که واجد خصوصیات معماری دوره صفویه تا قاجاریه است در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه، به دستور و خواست حسنعلی خان حاج نصیر الملک شیراز با خراب کردن عمارت پیشین و بر جای آن بنا گردیده است. عمارت پیشین باغ ارم به وسیله جانی خان و محمد قلی خان ایلخانی قشقائی بنا شده بود. سازنده و مهندس عمارت با شکوه فعلی باغ حاجی محمد حسن معمار شیرازی است.
عمارت اصلی باغ ارم که فعلاً موجود و از ساخته های دو نصیر الملک به شمار می آید، در سمت مغرب باغ قرار دارد. این عمارت رو به مشرق و دارای سه طبقه است و از لحاظ معماری، نقاشی، حجاری، کاشی کاری و گچبری شاهکار صنعت و هنر دوره قاجاریه است. طبقه زیرین که هم سطح زمین است در وسط دارای یک تالار اصلی به نام حوضخانه است. دو طرف این حوضخانه دو راهرو وجود دارد و در انتهای هر دو راهرو پله هایی برای رفتن به طبقه بالا ساخته شده است. در دو طرف راهروها نیز دو سالن بزرگ قرار دارد. مجاور سالن ضلع جنوبی، آشپزخانه وسیعی است.
در وسط طبقه دوم عمارت، ایوانی بزرگ با دو ستون بلند وجود دارد و در پشت این ایوان، یک سالن بزرگ واقع و دو جانب آن دو راهرو می باشد که بالای آن دو گوشوار است و چهار طاق نیز در طرفین راهروها است. در دو طرف ایوان بزرگ دو ایوان کوچک رو به مشرق قرار دارد که پشت آنها ارسی ها و درک هایی است. این ایوان ها هر کدام دارای دو ستون سنگی یکپارچه کوچک می باشد. انتهای شمالی و جنوبی عمارت نیز دو راهرو است. در ضلع جنوبی این طبقه هم در بالای آشپزخانه طبقه زیرین یک آشپزخانه وسیع و به همان اندازه وجود دارد.
طبقه سوم در وسط دارای یک سالن بزرگ مشابه سالن طبقه دوم است که پنجره های آن به ایوان اصلی باز می شود و در دو طرف این سالن دو راهرو است. در جنب راهرو ضلع شمالی عمارت دو اطاق و در جنب راهرو ضلع جنوبی یک اطاق و یک سالن بزرگ است. دو ایوان نیز در دو طرف همانند ایوان هایی طبقه دوم و درست بالای آن ها قرار دارد بالای آشپزخانه طبقه دوم در طبقه سوم به صورت تراس است.
هشت باب اتاق هم در جنوب ضلع شمالی عمارت اصلی و چسبیده به آن قرار دارد. این مجموعه هشت اطاقی همان بار بندی است که فرصت الدوله شیرازی در آثار عجم به آن اشاره نموده است. این اتاق ها در سال های اخیر مرمت شده و در حال حاضر به واحد سرپرستی و امور اداری باغ اختصاص یافته است. در کنار در ورودی شرقی باغ نیز دو اتاق قرار گرفته که برای سکونت نگهبانان و خدمه ایجاد شده است. در پشت ساختمان اصلی یعنی در طرف مغرب باغ عمارت و محوطه اندرون قرار دارد. عمارت اندرون دارای دو سالن و پنج اتاق است.
ایوان ساختمان اصلی که رو به مشرق است و چنان که گفته شد در طبقه دوم و سوم قرار دارد. در جلو این ایوان زیبا دو ستون سنگی یکپارچه بلند واقع شده و سرستون ها به طرز ماهرانه ای حجاری شده است. نقش سرستون ها را تصویر مردانی با لباس های دوره قاجاریه و گل و بوته هایی به طور قرینه تشکیل می دهد. در میان ساختمان های دوره قاجاریه در شیراز، ایوان دو ستونی باغ ارم از نظر دارا بودن تزئینات گچ بری زیبا بر دیوارهای سه جانب آن نسبت به بناهای مشابه دارای امتیاز خاصی است.
تالار مرکزی واقع در طبقه پائین را که به حوضخانه معروف است برای استراحت در روزهای گرم تابستان ایجاد نموده اند. این تالار دارای آب نمایی است و نهر آب از وسط آن می گذرد و سپس به استخر بزرگی در جلو عمارت مربوط می شود. در وسط تالار حوضخانه یک ستون سنگی حجاری شده قرار گرفته و دیوارها و کف تالار با کاشی های هفت رنگ که به طرزی زیبا و ماهرانه به کار رفته مزین است. سقف حوضخانه با کاشی های معرق و هفت رنگ پوشیده شده که تصاویر زیبایی از شکارگاه ها و مناظر طبیعت و داستان خسرو و شیرین و نقوش دیگر را در بر دارد. کاشی های سقف حوضخانه را باید از بهترین های این هنر در دوره قاجاریه دانست.
کاشی های نمای عمارت نیز دارای زیبایی ها و ویژگی های خیره کننده و دلپذیری است. کاشیکاری ها عموما به سبک کارهای دوره زندیه و قاجاریه است و طرح ها و مناظر بدیعی در آنها به نظر می رسد. کاشی های نمای عمارت اصلی و عمارت اندرون باغ در اصطلاح اهل این فن مشهور به کاشی هفت رنگ است.
از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده است. سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان که با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده، دارای نقاشی های زیبا و بسیار نفیسی است. در این نقاشی ها گل و بوته و طرح های اسلیمی و تابلوهای متعدد از شکارگاه ها و چهره زنان و تصاویری از قصرهایی به سبک اروپایی نشان داده شده است. هنر ظریف نقاشی روی سقف که اهل این فن آن را مرجوک (بر وزن مردمک) نامند در دوره قاجاریه در شهر شیراز کاملا رواج داشته است.
باغ مذکور از آثار دوره ناصرالدین شاه قاجار بشمار میرود و بوسیله مرحوم نصیرالملک ساختمان فعلی بنا شده است. در این مورد چند کتیبه سنگی در نقاط مختلف باغ از نصیرالملک باقیمانده است. اولین کتیبه سنگ مرمراست که در بالای سر در ورودی شمال شرقی باغ نصب شده و با خط نستعلیق چنین خوانده میشود: از وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد
علاوه بر کتیبه فوق شش کتیبه سنگی در نمای شرقی ساختمان به صورت ازاره دیده میشود که همه آنها با خط نستعلیق نقر و در آخر آنها تاریخهای مختلفی به چشم میخورد و نام نصیرالملک در آنها ذکر شده است. در آخر کتیبه اولی تاریخ ۱۳۳۹ نوشته شده است.
اشعار کتیبه دوم مربوط به شوریده شیرازی شاعرمعروف دوره قاجاریه میباشد. کتیبه سوم بیت اول آن تاریخ بنای ساختمان را مشخص میسازد چنین است. ز وزیر شه نصیرالملک راد / دائمش باغ ارم آباد باد
در کتیبه چهارم تاریخ ۱۳۳۹ دیده میشود و اشعار آن مربوط به فصیح الملک شوریده شیرازی است. در کتیبه چهارم نیز رمضان المبارک ۱۳۱۵ دیده میشود و مربوط به تعمیرات بنا در دوره مظفرالدین شاه قاجار میباشد. در کتیبه پنجم در آخر کتیبه چنین خوانده میشود: “حسب مستطاب اجل اشرف آقای نصیرالملک “.
در کتیبه ششم که در سمت چپ و پای ایوان جنوبی نصب شده است، چنین خوانده میشود: “خادم اهل بشارت خان بنده درگه نصیرالملک ۱۳۴۰” کتیبههای مذکور مربوط به تعمیراتی است که بتدریج در این بنای با ارزش صورت گرفته است. جالبترین تعمیرات در سالهای اخیر در این بنای ارزنده انجام پذیرفت که به کلی آنرا از وضع خراب گذشته خارج نموده است.
آینه کاری تالار آینه و نقاشیهای جالب رنگ و روغن سقف اتاقها و ایوانها ترمیم گردید. محوطه باغ که به صورت مخروبهای درآمده بود مجدداً تعمیر و با همان طرح اصلی خود ترمیم گردید. قسمت عمده از کاشیکاری نمای جرزها که فرو ریخته بود مجدداً با همان سبک اولیه در محل نصب گردید.
یکی از قسمتهای بسیار جالب این بنا پنجرههای آهنی است که در طبقه اول ساختمان در پای ایوان بزرگ دو ستونی در مدخل سردابه قراردارد و از نمونههای جالب پنجرههای آهنی در دوره قاجاریه محسوب میشود. قسمت عمده درهای چوبی از چوب ساج تهیه گردید و به همین جهت با گذشت سالها سالم باقیمانده و هیئت اصلی خود را حفظ نمودهاند.
کاشی کاری پیشانی ایوان مرکزی و اطراف آن از جالبترین کاشی کاریهای دوره قاجاریه محسوب میشود که نمونه آن در سایر بناهای دوره قاجاریه دیده نمیشود. چه در ساختمان دیوانخانه قوام الملکی یا اندرون زینت الملکی و یا سایر بناهای دوره قاجاریه نظیر کتیبه کاشی کاری پیشانی ایوان ساختمان باغ ارم دیده نمیشود و به همین جهت آنرا باید از نمونههای منحصربه فرد دانست.
لیست مراکز خرید و مجتمع های تجاری شیراز اینجاست کلیک کنید.
از مرحوم نصیرالملک بناهای ارزندهای در فارس باقیمانده ازجمله آنها مسجد نصیرالملک، خانه نصیرالملک و باغ ارم میباشد. ساختمان قدیمی آن از بناهای بسیار جالب و بی نظیر دوره قاجاریه محسوب میشود. ایوان دوستونی مرکزی و دو ایوان اطراف آن از شاهکارهای معماری محسوب میشوند. حاشیههای کاشی کاری جرزهای ایوان از نمونههای جالب کاشیکاری دوره قاجاریه محسوب میشود. عمارت آن با داشتن کاشی کاریها و حجاریها و نقاشیهای رنگ و روغن از جمله بناهای پر ارزش و مهم شیراز و نقوش ازاره سنگی آن از نمونههای جالب حجاری محسوب میشود.
از جمله قسمتهای بسیار جالب این بنای با ارزش سردابهای است که در طبقه زیرین این ساختمان قرار دارد و آب جاری از وسط آن میگذرد و به همین جهت سردابه مذکور از نظر زندگی در تابستان محل بسیار مناسبی بوده است. گچبریهای بسیارزیبایی در قسمتهای مختلف و از جمله در ایوانهای نمای شرقی دیده میشود که منظره جالبی به این بنای با ارزش داده است.
این باغ با انواع گل های زینتی و گونه های گیاهی، باغ گیاه شناسی دانشگاه شیراز است. در حال حاضر از محوطه باغ به عنوان باغ گیاه شناسی در گسترش آموزش و پژوهش علوم گیاهی استفاده می شود. باغ گیاه شناسی آن در اختیار دانشکده کشاورزی و ساختمان باغ در اختیار دانشکده حقوق است.
پوشش گیاهی باغ را می توان به ۲ دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم کرد:
۱- درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز (بلندترین سروناز این باغ که قریب ۳۵ متر بلندی آن است، بلندترین سروناز شیراز است)، کاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشک، بید مشک، سپیدار، و اکالیپتوس.
۲- درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی. محصول اصلی درختان میوه دار باغ در درجه اول انار است و در درجه دوم می توان مرکبات را به حساب آورد. درختان مرکبات باغ ارم در ردیف سایر نارنجستان ها و باغ های مرکبات شیراز است.
باغ ارم شیراز در تاریخ ۱۴ آبان ۱۳۵۳ به شماره ۱۰۱۳ در فهرست آثار ملی ایران و در سال ۲۰۱۱ به شماره ۱۳۷۲ در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
ساعت بازدید باغ ارم شیراز
9 صبح الی 13 و 15 الی 19.30
مقالات مرتبط:
آرامگاه سعدی شیرازی ؛ استاد سخن شیراز
حافظیه شیراز ، آرامگاه حافظ عشق و عرفان
باغ عفیف آباد ، باغ گلشن شیراز + عکس