شهر باستانی بیشاپور در کرانه دره چوگان و در نزدیکی شهر کازرون، یکی از یادگارهای دوران ساسانیان است که آثار باستانی بینظیری همچون معبد آناهیتا (الهه آب) را در خود جای داده است
شهر باستانی بیشاپور که در شهرستان کازرون استان فارس قرار گرفته، در زمان ساسانیان ساخته شده است. بیشاپور با دویست هکتار وسعت، از شهرهای مهم آن زمان بوده است. این شهر از قدیمیترین شهرهایی است که تاریخچه ساخت آن به صورت مکتوب در سنگ نوشتهای محفوظ مانده است. بیشاپور در شمال غرب شهر کازرون قرار گرفته و از شهرهای خوش آب وهوا و دارای طراحی و مهندسی ویژه آن روزگار بوده است. در کتابهای تاریخی، نام این شهر با عنوانهای بیشاپور، بیشابور، به شاپور، بیشاور و «به اندیوشاپور» ضبط شده است. شهر بیشاپور مرکز ایالت و کوره اردشیرخوره بوده است.
با توجه به قداست و اهمیت آب در آئین زرتشت و در بین آریائیها، معابدی برای نیایش و ستایش آب ساخته شد که معبد آناهیتا )الهه آب( یکی از مهمترین آنها به شمار میآید؛ به نظر میرسد که شاهان اولیه ساسانی هرگز از اجرای این فریضه دینی که موجب رضایت خاطر اهورامزدا و جلب قلوب مردم میگردید غافل نبودهاند، برای ایزد آناهیتا که فرشته دودمان و پیروزی آنها محسوب میشد معابد و نیایشگاه ساختند و مقام آن را به درجه اهورا مزدائی ارتقاء دادند .آثار و اسنادی از این ستایش بر روی پایه ستونهای مکشوفه شوش و همدان وجود دارد که اردشیر (مؤسس سلسله ساسانی) میگوید:
ایزدان مهر و آناهیتا مرا یاری کردند
و اضافه میکند:
بشود که اهورا مزدا، آناهیتا و میترا مرا در پناه خود گرفته و از هر کینه و خصومتی حفظ کنند
بنای معبد آناهیتا در بیشاپور نه تنها از نظر معماری بینظیر و فوقالعاده است، بلکه از لحاظ رعایت دستگاههای تنظیم و تقسیم کننده و کنترل جریان آب نیز نظیر نداشته است و شاید فقط بتوان آن را با معبد ناهید استخر مقایسه کرد .برای ایجاد چنین پرستشگاه عظیم محوطهای به ابعاد 7×23×27 مترمکعب در عمق زمین خاکبرداری شده و شالوده آن بر طبق نقشه و طرح تنظیمی پیشبینی شده به نحوی گذارده شد تا آب رودخانه شاپور که در فاصله 250 متری این مکان قرار دارد انشعابی از آن به درون این بنا جاری گردد .البته پیش از احداث این معبد در این مکان قنات جریان داشت و معماران و سازندگان ساسانی با توجه به گذر آب به گونهای معبد را انتخاب و شالودهریزی کردهاند که از این موقعیت مناسب حداکثر استفاده را برای گردش آب در آن به عمل آید .هنوز بقایای این قنات قدیمی در انتهای دالان غربی قابل رویت است
این بنای مکعب شکل که از سطح زمینهای اطراف خود در حدود 6 متر پائین تر ساخته شده از 14 متر ارتفاع آن فقط 8 متر از سطح طبیعی اطراف نمایان بوده و بقیه سطوح به علت سردابهای بودن در عمق زمین قرار گرفته. در صحن داخلی آن آبگیر کم عمقی با گنجایش 60 مترمکعب آب ساخته شده و اطراف آن سکویی به وجود آمده که نیایشگران میتوانستند هنگام اجرای مراسم مذهبی بر روی آن گرد آیند. این سکو از قطعات سنگهای بزرگ حجاری شده قالبی به ابعاد 47×140 سانتیمتر ساخته شده است .در وسط هر یک از ورودیها مجرای آبی در داخل سنگهای زیر کف پوش درگاه حجاری شده است تا از هر سه طرف بنا، در مواقع لزوم (احتمالاً در اعیاد و جشنها و مراسم مذهبی) آب به درون معبد جاری شود.
مجرای خروجی آب چاهی است که 4 متر عمق دارد و برای احداث آن محوطهای را به طول و عرض 180 سانتیمتر خاکبرداری نمودهاند که با 4 قطعه سنگ 90×90 سانتیمتر از نوع سنگهای کف پوش معبد پوشیده میشده است بهطوری که هم آهنگی و روپوش چاه با کف آبگیر بهطور یکنواخت رعایت میشده و مجرای خروجی آب کاملاً از نظر پنهان بوده است. نحوه ورود و خروج آب در این معبد تابع نظم و ترتیبی خاص بوده که حتیالمقدور آب معبد پاک و تازه باشد و به همان اندازه که آب از سه طرف وارد میشود از مجرای سهگانه به تدریج و غیر محسوس به زمین فرو میرود. دقت و رعایت چنین امری برای گردش آب، اهمیت و احترام خاص مذهبی و توجه به نیای فرشته آب را در آن زمان کاملاً نشان میدهد. با توصیفی که به عمل آمد معلوم میشود که در این مکان نوازش و بازی با آب و نیایش آب بیش از هر چیز دیگری مورد توجه بوده است
منطقه باستانی بیشاپور مشتمل بر سه بخش اصلی است:
1.شهر بیشابور
2.قلعه (دختر) با نقش برجستههای ساسانی.
3.دره رودخانه بیشاپور.
در این ناحیه آثار دیگری مانند قلعه دختر، قلعه پسر و نقشهای تنگ چوگان قابل اشاره هستند.
برخی تک اثرهای به جای مانده از شهر باستانی بیشاپور عبارتاند از:
- معبد آناهیتا
- کاخ والرین
- ایوان موزائیک
- ستونهای سنگ یادبود بیشاپور
بیشاپور توسط کوه، رودخانه، دیوارههای قلعه و خندق محافظت میشدهاست.
بیشاپور در كنار جاده شاهی روزگار باستان واقع شده است.
جاده شاهی در دوره هخامنشیان «تخت جمشید» و «استخر» را به شهر باستانی «شوش» و در دوره ساسانی شهر «گور» و «بیشاپور» را به «تیسفون» مقر امپراتوری ساسانی وصل میكرده است.
صرف نظر از اينكه خاستگاه دولت ساسانی سرزمين فارس بوده، آب فراوان، هواي مساعد، زمين هاي حاصلخيز، چشمه ها و موانع طبيعي و قرار گرفتن در مسير جاده شاهي، باعث شد شاپور پس از پيروزي بر والرين (امپراطور روم) اين محل را براي بناي شهري كه نام خود را برآن نهاد، انتخاب نمايد.
مشخصات شهر بيشاپور
این شهر باستانی حدود دویست هکتار وسعت دارد و در فاصله 25 کیلومتری شمال شهر فعلی کازرون واقع شده است. شهر تاريخي بيشاپور با موهبتي كه طبيعت زيباي جلگه شاپور در دشت سبز كازرون و رودخانه باصفاي چشمه ساسان در اختيار آن گذارده بود و بااستفاده از فرمها و موتيف هاي تمدنهاي ديگر در امر هنري و تزئيني و بر اساس و خواست و روياهاي بزرگ و جاه طلبانه شاهي ، چنان بادقت طراحي و اجرا شده كه با زيباترين و ثروتمند ترين شهرهاي دنياي متمدن آن زمان مانند انطاكيه عروس زيباي شهرهاي بيزانس ( روم شرقي) رقابت مي كرد و به از آن بود .
شهر بيشاپور براساس طرحي جديد ( هيپوداموس ) به صورت مربع مستطيل ساخته شده و تا قرن هفتم هجري قابل سكونت بوده است. دو خيابان شمالي – جنوبي و شرقي – غربي ، شهر را به چهار قسمت تقسيم نموده و هركدام از اين خيابانها به يكي از دروازه هاي شهر راه داشته است. دروازه اصلي شهر در ضلع غربي بوده كه امروز بقاياي پل آن موجود است. اين شهر از چهار طرف محافظت مي شده است. درضلع شمالي قلعه دختر و ديوار برج مانند، در ضلع غربي رودخانه شاپور در ضلع شرقي و جنوبي، خندق از شهر محافظت مي نموده است .
شهر بيشاپور شامل دو قسمت است :
1 – ارگ سلطنتی كه بناهای شاخص دوره ساسانی مثل معبد آناهيتا ، تالار شاپور ، ايوان موزائيک ، كاخ والرين و … را شامل مي شود
2- قسمت عامه نشين شهر كه بخش و سيعتر شهر را شامل مي شود و در برگيرنده خانه های مسكونی ، اماكن عمومی مثل حمام ، كاروانسرا ، بازار و … می گردد .
معرفی آثار تاريخی مجموعه باستانی بيشاپور:
شاهكار حجاری های عصر ساسانی در تنگ چوگان در مجاورت شهر بيشاپور و بركرانه رودخانه شاپور باقی مانده است. همچنین غار شاپور که در فاصله کمی از شهر بیشاپور قرار دارد.
قلعه دختر بیشاپور
قلعه دختر در شمالی ترین قسمت شهر باستانی بیشاپور واقع گردیده و وظیفه حفاظت از این شهر را بر عهده داشته است.
جايگاه نذورات ( ستونهای يادبود)
اين ستونها در حاشيه خيابان شرقی-غربی كه از مركز شهر می گذرد و خيابان شمالی و جنوبی را قطع می كند قرار دارد. بر روی اين دو ستون كتيبه ای به خط پهلوی اشكانی و ساسانی وجود دارد كه در واقع سند تاريخی شهر سازی بيشاپور است.
تنديسی از شاپور اول در ميان اين دو ستون وجود داشته است كه متاسفانه با گذشت زمان ازبين رفته است. ارتفاع اين ستونها از كف تا انتها به حدود 9 متر مي رسد .
تالار تشريفات
تالار عظيم تشريفات در جنوب شرقی معبد آناهيتا قرار گرفته است . مساحت آن 781 متر مربع است . شايد بتوان آن را در رديف اولين و بزرگترين آثار معماری گنبد دار زمان ساسانی محسوب كرد . اين تالار مركب از چهار ايوان متقابل و متقارن است كه بر فراز آن گنبدی شلجمی شكل كه 25 متر ارتفاع داشته قرار دارد.
صحن مركزی تالار به صورت مربع شكل است . اين بنا دارای 64 طاقچه است كه با موتيف های مختلف گچ بری نظير برگ كنگر، برگ مو (درخت انگور) و نقوش تزئينی به صورت طرحهای چليپا شكل كه نشان دهنده خلاقيت معماران عصر ساسانی است تزیین يافته و با گچ بريهای زيبا تزئين شده است .
ايوان موزائيک
اين ايوان دارای 25/11 متر طول و 6/10متر پهناست و با طاق هلالی شكل پوشش يافته بود. در كف اين ايوان با موزاییک های رنگين كه با طرحهای تزیينی منقوش شده مفروش بوده است. اين موزائيک ها كه از ارزشمند ترين و نفيس ترين آثار بدست آمده از شهر بيشاپور است زينت بخش موزه های لوور پاريس و موزه ايران باستان تهران است. رنگ های به كار رفته در اين موزایيک ها و طراحی زيبای آن بسيار چشمگيراست، به طوريكه مجموع اين موزاییک ها به صورت يک فرش يكپارچه زيبا به نظر می رسيد. هنوز آثار كمي از اين نوع موزاییک ها به صورت نواری در كناره های ديوار اين ايوان وجود دارد .
آتشکده بیشاپور
در سمت راست خیابان اصلی شهر بقايای بنایی مشاهده می گردد که نمونه ای از فرم و معماری چهار طاقی هایی ساسانی می باشد که احتمالاً آتشکده ایی از زمان ساسانیان می باشد. البته ارتفاع این آتشکده در مقایسه با دیگر آتشکده های ساسانی کازرون کوجکتر می باشد. از این چهار طاقی تنها دو طاق آن در حال حاضر باقی مانده که خوشبختانه مرمت و حفاظت گردیده است.
موزه بیشاپور
موزهٔ بیشاپور یکی از موزههای کازرون است که در شهر تاریخی بیشاپور واقع گردیدهاست. در این موزه اشیا، سنگها و کتیبههایی از زمان ساسانیان که در شهر تاریخی بیشاپور و حومهٔ کازرون یافت شدهاند، نگهداری میشود.
موضوع: شهر باستانی بیشاپور ؛مامن معبد آناهیتا
مطالب مرتبط:
آتشکده آذرفرنبغ کاریان جویم
آبشار رحمت آباد جویم
آتشکده جهرم - آرامگاه باربد
مدرسه خان شیراز