مسجد نصیرالملک شیراز، مسجدی از نور و رنگ
مسجد نصیرالملک یکی از مساجد قدیمی شیراز است این مسجد به دلیل نورهای رنگارنگی که از پشت شیشههای رنگی آن درطول روز شکل میگیرد و زیبایی خاصی در فضای مسجد خلق میشود معروف است.
معماری مسجد نصیرالملک
مجموعه بناهای نصیرالملک شامل مسجد، منزل، حمام ، آب انبار و ... در محله قدیمی «اسحق بیگ» شیراز واقع است. قسمت اعظم مجموعه در جریان خیابانسازی تخریب و ساختمانهای جدید در آن احداث شد. آنچه اکنون از منزل نصیرالملک باقی مانده شامل تالار اصلی، قسمتی از حیاط اندرونی، بخش بیرونی و زیرزمین است. «حاجی میرزا حسنعلی خان نصیرالملک» پسر سوم حاجی قوام الملک، از حکام فارس در دوره قاجاریه بود. تالار آینه به صورت قرینه ساخته شده و در دو ضلع آن دو اُرسی (نوعی درِ قدیمی که دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته میشد) بزرگ سراسری با گره چینیهای ظریف و شیشههای رنگی که به دو حیاط اندرونی و بیرونی ارتباط دارد، مشاهده میشود. در دو ضلع دیگر تالار یک شاه نشین مرکزی وجود دارد که از دو طرف با ارسی به دو اتاق مجاور باز میشود.اتاقها با نقوش ترکیبی ایرانی و اروپایی پوشیده شده است. سقف هر طبقه تخته کوبی شده و دارای نقاشیهایی به سبک اروپایی است.
اطلاعات تاریخی مسجد نصیرالملک
مسجد نصیر الملک از مساجد شیراز است كه در محله گودعربان و خیابان لطفعلی خان زند واقع شده است. این مسجد كه از بناهای دوران قاجار است در سال ۱۲۹۳ تا ۱۳۰۵ توسط حسنعلی نصیرالمک ساخته شد.به حکومت رسیدن سلسله صفویه در ایران موجب به وجود آمدن حکومتی شد که در ایران بعد از سلسله ساسانیان به خود ندیده بودکه سازمان فرقه ای(شیعه) و تشکیلات منظبط ناشی از آن باعث شد که این دولت بر تمام شئون زندگی مرم مسلط شود. اوج گرفتن حیات عقلی شیعه در این دوره که ملازم با تجمع متفکران و اندیشمندان شیعه در مراکز عمده آن روزگار به ویژه اصفهان و تبادل آراء و افکار آنان است، دوره جدیدی را در زمینه حکمت و فلسفه شیعه به همراه داشت و جلوه ای از تمدن را در این کشور پایه گذاری کرد. و حکومت بنا به سنتهای گذشته، سازماندهی، راه اندازی و ایجاد تاسیسات و تجهیزات زیر ساختی را عمدا بر عهده گرفت در واقع سیاستهای دنبال شده توسط آنان را میتوان الهام گرفته از سیاستهای ساسانیان دانست.
آنچه مشخص است که دولت صفوی جمعبندی از تاریخ چند هزارساله ایران بوده که مکتبی را تحت عنوان اصفهانی را از جمعبندی ماهرانه فلسفه، هنر ، معماری و شهر سازی روز گار کهن ارائه کرد و آن را با توجه به مصادیق و مفاهیم روز خود به جامعه معرفی کرد. از مظاهر بارز این دوره و آثار شکوهمند آن که هنوز هم در سر تا سر ایران نمود دارد، این است که یکی شبکه راههای عمودبرهم بوده، که از کوهستانها به داخل کویرها و نمکزارها گسترش یافته بود و دیگر ساختن رباطها و کاروانسراهای بزرگ و توقفگاههای آبرومند، کاخها و بستانهای زیبا و خوش منظر که در فواصل راهها دانست، که در آنها همه گونه وسائل آسایش و رفاه مردم فراهم آمده بود.
شیوه معماری اصفهانی آن را به دوره تقسیم کردهاند که دوره اول که در زمان حکومت صفویه بود را دوره شکوفایی آن و دوره دوم را که از زمان حکوت نادر آغاز و پس از زندیه با سلسه قاجاریه به اتمام میرسد که این دوره را دوره انحطاط معماری صفویه میدانند که ورود معماری اروپایی در زمان قاجاریه از مهمترین دلایل انحطاط آن است. معماری در آن زمان افشاریه به علت لشکرکشیهای پیاپی و عدم رسیدگی به مسائل داخلی کشور ،آثار قابل توجه برای ارائه ندارد و در زمان زندیه هم به علت تمر کز حکومت در شیراز اکثر تاثیرات آن در شیراز پدیدار شد و در زمان قاجار نیز به علت مسایل فنی و نبود نیروی کافی برای ساخت به صورت گذشته به آرامی کشور را از روند معماری ایرانی خارج کرد. اما در باره ویژگیهای و دستاوردهای معماری اصفهانی نکات زیر را میتوان نام برد:
- ساده شدن طرحها که در بیشتر ساختمانها، فضاها چهار پهلو هستند
- هندسه ساده و شکلها و خطهای شکسته بیشتر استفاده میشد
- در ته رنگ ساختمانها نخیر و نهاز کمتر شد ولی ساخت گوشههای پخ از این زمان آغاز شد
- پیمون بندی و بهرهگیری از اندامها و اندازههای یکسان
- سادگی طرح در بناها هم آشکار شد
- کاهش در اتفاعها
- کاشی هفت رنگ
البته شاید بتوان بیشترین دستاوردهای این دوره را در شهرسازی پیگیر شد چرا که در این دوره مجموعههای شهری قابل توجهی را برای آیندگان به جا گذاشته است.
بخش های مختلف مسجد نصیرالملک شیراز
۱- ورودی مسجد
مسجد نصیرالملک دارای دو ورودی است که به کوچه جنوبی و امامزاده مجاور آن مرتبط می شوند. ورودی اصلی دارای در بزرگ چوبی است که قابی سنگی با تزیینات اسلیمی و سنگ یک پارچه بزرگی دارد و روی آن یک قوس پنج اُو هفت (نوعی قوس تیز) ایجاد شده است. بالای قابِ دَر، شعری از شوریده شیرازی به چشم می خورد که بر روی سنگ مرمر نقش بسته و سازنده مسجد و سال اتمام آن را نیز نشان می دهد. این ورودی طاق نمای بزرگی دارد که سقف آن با مقرنس کاری و کاشی های هفت رنگ تزیین شده و ازاره (۱) آن از سنگ گندمک (۲) است. این کاشی ها بیشتر به رنگ آبی و صورتی هستند و در کنار هم نقوش گل سرخ و زنبق شیراز را ایجاد کرده اند.
این سردر دارای دو جرز یا دیوار است که هر یک به سه قسمت تقسیم شده اند و در بالای آن ها یک تابلو با کاشی هفت رنگی قرار دارد.
۲- هشتی
پس از عبور از ورودی اصلی مسجد به هشتی می رسیم؛ فضایی نیمه تاریک که نور محدود آن از طریق درگاه یا پنجره مشبک تامین می شود. این قسمت در معماری ایرانی جایگاه خاصی دارد و در بیشتر بناها اعم از مذهبی و غیرمذهبی دیده می شود. دید مبهم در هشتی باعث حفظ فضای درونی ساختمان از دید غریبه ها می شود؛ اما در بناهایی همچون مسجد بیننده را تحریک و کنجکاوی او را بر می انگیزد.
هشتی مسجد نصیرالملک با آجر ساخته شده و درست همانند در ورودی، تابلویی از کاشی در آن وجود دارد که در پایین آن شعر معروف سعدی و نام معمار نقش بسته است.
۳- دالان یا راهرو
یکی دیگر از عناصر شاخص معماری ایرانی وجود دالان یا راهرو است که در مسجد نصیرالملک هم به چشم می خورد. هشتی این مسجد با یک پیچ ۹۰ درجه در سمت چپ به راهرویی منتهی می شود که تقریبا فاقد نور است. راز استفاده از دالان در سازه های قدیمی این است که فرد از هشتی به فضایی تاریک هدایت شود و در گذر از آن چشمانش به نبود نور عادت کنند و سپس در نهایت حیاطی چشم نواز پیش رویش قرار گیرد. رسیدن به حیاط پرنور پس از یک دالان تاریک مفهوم غرق شدن در نور را تداعی می کند و پایانی برای سیاهی ها به شمار می رود.
۴- حیاط و نمای مسجد
حیاط مسجد نصیرالملک به شکل یک چهارگوش طراحی شده و در سمت شمال ساختمان مسجد واقع شده است. در میان حیاط حوضی به ابعاد ۴/۵ در ۱۶/۵ متر به چشم می خورد که درست در مقابل ایوان مسجد قرار دارد. در فصول گرم تر سال مثل بهار و تابستان گلدانهای شمعدانی در پیرامون این حوض قرار می دهند که طراوتی خاص به حیاط می بخشد. دور تا دور ساختمان مسجد با کاشی های هفت رنگ پوشیده شده و جلوه ای چشم نواز را ایجاد کرده است.
۵- طاق نماها
این مسجد دو ایوان کم عرض یا طاق نما دارد که در بسیاری منابع با نام ایوان از آنها یاد شده است. این دو بخش روبه روی هم قرار دارند اما شبیه هم نیستند و عبارتند از:
- طاق نمای شمالی
طاق نمای شمالی با نام طاق مروارید یا شاه نشین شناخته می شود و با ۸ متر ارتفاع به صورت کانه پوش (۱) ساخته شده است. همه تصور می کنند که زیباترین قسمت این مسجد، شبستان آن است که شیشه های رنگی دارد؛ اما در واقع این ایوان مروارید است که از نظر معماری و طرح های به کار رفته به عنوان تماشایی ترین بخش مسجد نصیرالملک شناخته می شود.
داخل و بیرون این طاق نما با کاشی هفت رنگ تزیین شده و بر جای جای آن آیات قرآنی به چشم می خورد. ورودی این ایوان از دو طاق نمای کوچک است که در سمت چپ و راست قرار دارد. سه نیم طاق در سه طرف این قسمت وجود دارد و از سمت چهارم به صحن راه پیدا می کند. این ایوان داری ۴ غرفه است که در سمت چپ و راست و در طبقه دوم قرار دارند و در سمت چپ تاریخ ۱۲۹۹ ه.ق حک شده است. در لابه لای آجرهای بدنه این طاق چوب هایی به کار گذاشته اند تا از آسیب به بنا در هنگام زلزله جلوگیری کنند.
سقف طاق نمای مروارید مقرنس کاری شده است و نمونه ای از سقف های پنج کاسه ای به شمار می رود. در سال های دور به این ایوان “پن کاسه” نیز می گفتند اما به تدریج نام مروارید را بر آن نهادند. دلیل این نامگذاری تورفتگی ایجاد شده در طاقهای آن است؛ بد نیست بدانید به حالت تورفتگی صدف که مروارید درون آن قرار میگیرد پن کاسه گفته می شود.
طاق نمای جنوبی
طاق نمای جنوبی دارای کاربری خاصی نیست و تنها به منظور قرینه سازی با ایوان شمالی ایجاد شده است. این طاق نما ارتفاعی کمتر از طاق مروارید دارد و تمام سطح بیرونی و داخلی آن به کاشی کاری و سقف آن نیز مانند طاق شمالی به مقرنسکاری مزین است. دو گلدسته بر فراز این طاق نما دیده می شود که باعث شده تا طاق نمای جنوبی و شمالی با هم تقارن نداشته باشند.
در دو طرف طاق نمای اصلی، دو طاق نمای کوچکتر به چشم می خورد که در هر یک از آنها یک در وجود دارد که هم اندازه نیستند و یکی از این آنها به داخل اتاق کوچک و دیگری به گلدستهها راه پیدا می کند. همین مساله تقارن در طاق نمای جنوبی را برهم زده است.
۶- شبستان ها
شبستان به فضایی مسقف در مساجد اتلاق می شود که ستون های یک شکل و موازی دارد و از یک طرف به صحن یا حیاط مرکزی مسجد پیدا می کند. مسجد نصیرالملک دو شبستان دارد که بر خلاف بیشتر مساجد به خاطر جهت گیری ساختمان، در امتداد محور قبله واقع قرار گرفته اند.
ساعات بازدید 12:30 - 8:30 / 19-15 روزهای تعطیل 11:30 - 8:30 / 18:30 - 16
نرخ بلیط ورودی برای هموطنان 3000 تومان و برای میهمانان خارجی 20000 تومان می باشد
موضوع : مسجد نصیرالملک شیراز، مسجدی از نور و رنگ
اماکن تاریخی دیگر :
حافظیه شیراز ، آرامگاه حافظ عشق و عرفان
حمام وکیل شیراز
باغ عفیف آباد ، باغ گلشن شیراز + عکس
باغ ارم ؛ زیبایی چهار فصل شیراز + عکس
آرامگاه سعدی شیرازی ؛ استاد سخن شیراز