شهر هخامنشی لیدوما ممسنی
لیدوما یک محوطهٔ باستانی است که در شهرستان ممسنی در استان فارس قرار دارد. لیدوما همچنین نام یکی از شهرهایی است که در نوشته‌های هخامنشی از آن نام برده شده‌است و در راه شاهی بین تخت جمشید و شوش قرار داشته است. در گل‌نوشته‌های تخت جمشید از 26 شهر میان تخت جمشید تا شوش نام برده شده است.
این اثر تاریخی احتمالاً مربوط به 550 سال پیش از میلاد است. مساحت این محوطه باستانی در حدود یک‌هزار متر در 500 متر مربع است که در بیش‌تر نقاط آن آثار باستانی یافت میشود و حتی شواهد به دست آمده درآن نشان از وجود تمدن تا پنج هزار سال پیش را نیز دارد. همچنین در غرب کاخ لیدوما و در 350 متری آن تپه‌ای باستانی واقع شده که بر روی آن کتیبه‌ای سنگی وجود دارد.
بر اساس کاوشهای باستان‌شناسی که در سال 1385 توسط یک گروه باستان شناسی به سرپرستی علیرضا عسگری از ایران و پروفسور دانیل پاتس از دانشگاه سیدنی انجام شد محل شهر لیدوما در منطقهٔ فهلیان فارس در شهرستان نورآباد ممسنی در مجاورت روستای سروان (سورون)، در زیر تپه‌ای که در گفتار محلی از آن به قلعه کلی ودر زمین خانواده میرزایی یاد می‌کنند، کشف شد.
نتیجه اکتشافات
از قسمت گردنه سروان تا قسمتی که شهر واقع شده فاصله ای تقریباً چهار کیلومتری است که این محدوده شهر بوده تا قسمت تل چغاد یا چکاد (به معنی قلعه) که وجود این آثار مبین وجود یک شهر بزرگ در زمان هخامنشیان است. بعد از هخامنشیان از رونق قبلی آن کاسته شده و در زمان اشکانیان رونق خود را باز یافته و تا زمان ورود اسلام به ایران حفظ کرده؛ و نهایتاً وجود آتشگاه، کتیبه ها، آثار خزانه، جداول صخره ای و گستردگی بناها در اطراف و اکناف این محدوده وسیع یک شهر باستانی را نشان می دهد که باید گفت شهری وسیع و بزرگ است که هم استراحتگاه و شهری بین راهی و هم یک شهر والی نشین بوده است.
نخستین اثر مشاهده شده در کاوش های این مکان پایه ستون ها هستند. در نخستین مرحله سکونتی، بنایی با ستون های رفیع وجود داشته که ضخامت پایه ستون های آن بیش از یک متر است. سبک پایه ستون ها برابر سبک هنری به کار رفته در تخت جمشید است. از نظر ابعاد، این پایه ستون ها با پایه ستون های تالار صد ستون تخت جمشید قابل مقایسه است. پایه ستون ها با گل های هشت پر (لوتوس) و شیارهای برگ نخلی شکل تزئین شده اند. رنگ پایه ستون‌ها مشابه تخت جمشید به رنگ خاکستری است.
کاخ لیدوما، ایوانی به طول 40 متر دارد و به نظر می رسد که ۸ ستون در این ایوان جای می گرفته است. از این میان 3 ستون در جای خود قرار گرفته و یک ستون نیز در بخش بالایی ایوان افتاده است. دو ستون دیگر نیز جابجا شده و در تپه های اطراف این بنا پیدا شده است. نکته جالب این بنا در آن است که سه راه پله داشته که دو راه پله در گوشه ها و یک راه پله در وسط قرار گرفته است. سنگ های افتاده در کنار این راه پله ها به ایوان تعلق دارد. روی این سنگ ها کنگره های به سبک تخت جمشید قرار گرفته بوده که در هر یک متر یک کنگره قرار داشته است. با این حساب ۱۵ کنگره در این ایوان سوار بوده است. بخشی از شمالی ستون ها در فصل کاوشهای پیشین به دست آمده و قطر این پایه ستون‌ها بیش از یک متر است. به این ترتیب ستونی که روی این پایه ستون ها قرار می گرفته بین 12 تا 14 متر بوده است. نکته جالب دیگر آنکه دیوارها اندود گچ داشته اند. یعنی از خشت خام برای ساخت دیوار استفاده شده و سپس با اندود گچ آن را تزئین کرده‌اند. هرآنچه در تخت جمشید به عنوان سبک هنری پارسی دیده میشود در این جا نیز مشاهده میشود و سبک کار کاملا به بناهای تخت جمشید شباهت دارد. احتمالا این بنا همزمان با تخت جمشید ساخته شده باشد و بین این بنا با تخت جمشید و شوش ارتباطی وجود داشته است. از دیگر بخش های به دست آمده از این کاخ، قوس ها و طاق های درگاه ها است که با بست های فلزی چفت و بست می شدند. اما یکی از نکات مهم ساخت این بنای هخامنشی سه پلکانی بودن آن است که تا کنون در هیچ یک از بناهای تخت جمشید نمونه آن دیده نشده است. سبک گل های لوتوس و نوع تکنیکی که در پایه ستون ها به کار رفته به پایه ستون های برزن جنوبی تخت جمشید شباهت دارد. اما ابعاد و اندازه ها با ابعاد پایه ستون های صد ستون تخت جمشید برابری می کند. نکته جالب آن که این سبک شاید شبیه پایه ستون های تخت جمشید باشد اما در نهایت تفاوت هایی نیز دارد که آن را از لحاظ سبک مختص به خود کرده است.
با توجه به آوار سطحی بنا به نظر می رسد که کمی ناگهانی این مکان ترک شده است. کنگره ها در زیر ایوان فرو ریخته بعضی از آنها شکسته شده و روی سطح سنگفرش ریخته شده است. اما به هر حال یک مرحله پس از دوره هخامنشی از این جا استفاده شده است. یک لایه سکونتی در این مکان وجود دارد که نشان می دهد بخشی از سنگ های این بنا دوباره مورد استفاده قرار گرفته است و احتمالا این اتفاق در قرن دوم پیش از میلاد رخ داده است. حدود 200 یا 300 سال پیش و در زمان قاجار بار دیگر قلعه‌ای روی این بنای هخامنشی ایجاد می شود که مدارک دوره دوم را از بین برده است. این قلعه قاجاری به قلعه «کَلی» یا قلعه کهنه شهرت داشته است.
نتیجه حفاری های این منطقه غیر از اینکه از تاریخ و تمدن این منطقه خبر می دهد منجر به کشف تعداد زیادی اشیای غیر منقول مانند بقایایی از چند بنا شده است. به همین دلیل برخی از آنها که احتمال می رفت در نتیجه حفاری های غیر مجاز به سرقت بروند به موزه بیشاپور به صورت امانت منتقل شده اند تا اگر برای کاخ لیدوما، موزه ای ساخته شد، اموال به این موزه بازگردانده شوند. بقیه اموال غیر منقول مانند تخته سنگهای حجاری شده مکشوفه از این کاخ در همان محل دفن شدند چون عظیم الجثه بوده و امکان سرقت آنها و حفاری غیرمجاز وجود ندارد.
مشکلات منطقه باستانی
لیدوما با وجود آنكه چهار دوره كاوش از سوی باستان شناسان دانشگاه سیدنی استرالیا را به خود دیده است، همچنان زیر خاك مدفون است. دور چهارم كاوش های این محوطه با پایان مهلت ویزای باستان شناسان استرالیایی تمام شد و بقایای بیرون آورده شده كاخ برای حفاظت به زیر خاك بازگردانده شد. این كار پیش از این سه بار دیگر نیز و با هر بار پایان دوره كاوش انجام گرفته بود؛ اما با این همه، از سوی سازمان میراث فرهنگی تاكنون اقدامی برای احیای این محوطه باستانی صورت نگرفته است. از جمله عمده‌ترین مشكلات پیش روی لیدوما مالكیت كشاورزان محلی روی زمین محلی است که این كاخ واقع شده است؛ زمین هایی كه كشت و زرع در آنها محل درآمد و ارتزاق كشاورزان روستای سورون است، زمین هایی كه ملك پدریشان‌است. آن گونه که از تحقیقات محلی بر می آید با مبلغی کمتر از دویست میلیون تومان، می توان این زمین ها را خرید و هم خیال مالکان زمین ها را آسوده کرد و هم لیدومای هخامنشی را با خیال راحت نجات داد. با این حال هنوز این امر تحقق نیافته و لیدوما همچنان زیر خاک است.
از باستان‌شناسان استرالیایی هم كه هر‌ساله با بودجه دانشگاه سیدنی برای كاوش به منطقه نورآباد ممسنی روستای سورون می آمدند و خاك این زمین ها را در پی آثار بیشتری از تمدن ایرانی در زیر نگاه ناخرسند روستاییان می كاویدند دیگر خبری نیست. گردشگران، علاقه مندان و دانشجویانی هم كه از روی عكس های اینترنتی به اشتیاق دیدن شكوه لیدوما رهسپار این منطقه می شوند، تازه با رسیدن به روستای سورون درمی یابند كه لیدوما از حمایتی كه شایسته آن است، محروم است.
موضوع: شهر هخامنشی لیدوما ممسنی
مطالب مرتبط:
محوطه تاریخی نقش رستم
نقش برجسته رجب
کعبه زرتشت و رازهای نهفته در دل آن
کاخ ساسانی سروستان
بانک مشاغل برتر