آشنایی با رنگرزی طبیعی و میراث ناملموس فرهنگی
رنگرزی طبیعی بخشی از میراث ناملموس فرهنگی است که ریشه در شیوه های سنتی و بهره گیری از مواد گیاهی و جانوری در رنگ آمیزی دارد.
دنیایی را تصور کنید که از رنگ خالیست! دنیایی که در آن دیگر خبری از آبی آسمانی آرامش بخش، سرخی وسوسه انگیز دانه های انار و سبزی مسرت بخش جوانه های بهاری کوچک نباشد! چند لحظه تصور کردن این دنیای تاریک و افسرده کافیست تا به ما ثابت کند رنگ ها بیش از آنچه قابل تصور باشد در زندگی ما اهمیت دارند. باید اقرار کرد بدون وجود رنگ ها، نیمی از لذت دیدن و زندگی کردن در این جهان زایل می شود.
انسان ها از دیرباز مجذوب رنگ های طبیعت بوده اند. طبیعت با زبان رنگ با انسان بدوی سخن می گفت و عواطف و احساساتی که با دیدن رنگ های طبیعت، در انسان بر انگیخته می شد رفته رفته او را به این فکر وا داشت که به تقلید از طبیعت و رنگ ها برای ابراز عواطف خود و برقراری ارتباط با دیگران بهره گیرد. نخستین رنگ ها از منابع گیاهی، حیوانی و معدنی به دست آمدند و در رنگ آمیزی پوست بدن، لوازم زندگی، زیورآلات و دیوارنگاره های باستانی مورد استفاده قرار گرفتند.
طی هزاران سال، انسان ها در سراسر جهان با روش های سنتی و باستانی از بخش های مختلف گیاهان و قسمت های خاصی از حشرات و حیوانات رنگ استخراج کردند و رنگ های طبیعی سنتی کنونی را می توان حاصل آزمون و خطاهای بسیار و ثمره تجربه جمعی اقوام مختلف دانست. از این روست که رنگ های طبیعی بخش مهمی از میراث اکولوژیکی و فرهنگی جهان امروز به شمار می آیند.
بشر پس از آموختن فنون ریسندگی و بافندگی، رنگ های طبیعی و به عبارتی رنگرزی طبیعی را در رنگرزی الیاف و منسوجات نیز به کار گرفت و شواهد باستان شناسی گواه رونق هنر رنگرزی در تمدن های چین، مصر، هند و ایران است. در ایران، رنگرزی سابقه ای دیرینه دارد. اشاره گزنفون مورخ یونانی، به کارگاه قالی بافی شاهان هخامنشی در شهر سارد (۴۰۰ سال قبل از میلاد) و قالی ارغوانی رنگی که قبر کوروش را پوشش می داده است، در کنار رنگ های سبز، آبی، قرمز و زردی که با مهارت تمام، در حاشیه فرش باستانی پازیریک به کار گرفته شده، همه شواهدی هستند که از هنری بالغ و تکامل یافته حکایت می کنند.
رموز و فنون رنگرزی طبیعی در طول تاریخ پر فراز و نشیب ایران، پا به پای هنر قالی بافی، سینه به سینه از پدران به پسران منتقل شدند و این شیوه تا اواسط دوره قاجار بلامنازع باقی ماند. سلطنت سلسله قاجار بر ایران مقارن با عصر طلایی پیشرفت علوم جدید در جهان غرب بود. در قرن نوزدهم میلادی با پیشرفت علم شیمی آلی، انسان موفق شد از منابع فسیلی، رنگ های شیمیایی استخراج کند. رنگ های طبیعی به زودی قافیه را به رقبای تازه از راه رسیده خود باختند و مغلوب قیمت ارزان، تولید آسان، ثبات مطلوب و گستردگی موارد کابرد رنگ های شیمیایی شدند، به گونه ای که امروزه رنگ آمیزی بیش از نود درصد از البسه و منسوجات توسط رنگ های شیمیایی صورت می گیرد (دوناتلی، 2016). رنگ هایی که علی رغم مزایای بسیار، تهدیدی جدی برای زیست کره به شمار می آیند.
در سال های اخیر شاهد ظهور روند دیگری هستیم. بحران های زیست محیطی و کم رنگ شدن ارزش ها و سنت های فرهنگی جوامع بومی، زمینه ساز پیدایش مفهوم توسعه پایدار شد. انسان مدرن بالاخره به این باور رسید که منابع کره زمین روزی به اتمام خواهند رسید و محدودیت هایی برای رشد وجود دارد. نگرانی های فزاینده در خصوص وضعیت محیط زیست جهانی توسط نشریاتی چون بهار خاموش ریچل کارسون و گزارش کلاب رم به گوش عموم رسید.
این نشریات هم راستا با بیانیه " آینده ای که ما خواهان آن هستیم" کمیسیون بروندتلند (1987) استدلال می کردند بقای نوع بشر در گروی اتخاذ پارادایم جدیدی از توسعه تحت عنوان "توسعه پایدار" است و تنها روش موثر حفاظت از محیط زیست، در عین حال دستیابی به پیشرفت اقتصادی، فقرزدایی و احترام به حقوق بشر، گذار به یک پارادایم توسعه است. توسعه پایدار تامین نیازهای فعلی و آتی را توامان مدنظر قرار می دهد (مک کول و مویسی، 2008). کمیسیون بروندتلند بر اساس این ایده مورفی (1995) شکل گرفت که ما زمین را از پدرانمان به ارث نبرده ایم، بلکه آن را از فرزندانمان به امانت گرفته ایم (شفیعی و همکاران، 1395).
هم راستا با این جریان، افزایش آگاهی عمومی در خصوص تهدیدات زیستی رنگ های شیمیایی و وابستگی این رنگ ها به منابع تجدید ناپذیر فسیلی از یک سو و اهمیت فرهنگی شیوه های رنگرزی طبیعی از سوی دیگر سبب شد مصرف کنندگان مدرن بار دیگر به مصرف رنگ های طبیعی تمایل یابند. رنگ های طبیعی عموما از منابع تجدیدپذیر استحصال می شوند و بر خلاف رنگ های شیمیایی، پس از بازگشت به چرخه زیست محیطی آثار مخربی از خود برجای نمی گذارند. بعد دیگری که در مورد رنگ های طبیعی و شیوه های سنتی رنگرزی اخیرا بسیار مورد توجه قرار گرفته است، ارزش فرهنگی آنهاست.
رنگرزی طبیعی بخشی از میراث ناملموس جوامع بومی اند که متاسفانه رفته رفته به دست فراموشی سپرده می شوند. هر یک از رنگ های سنتی در نقاط مختلف جهان پیام فرهنگی خاصی را منتقل می نمایند. پیامی که از جهان بینی خاص و اسطوره های جوامع بومی تاثیر پذیرفته است. از بعد اقتصادی نیز تقویت تولیدات بومی انگیزه دیگریست که در چارچوب مفاهیم اقتصاد مقاومتی و درونزا به ویژه در کشورهای در حال توسعه اهمیت می یابد. تنها عاملی که سبب می شود نتوانیم قاطعانه ادعا کنیم رنگرزی طبیعی در آینده ای نه چندان دور جایگزین رنگرزی به رنگ های شیمیایی شیمیایی می شوند، این حقیقت است که تولید و مصرف اکثر رنگ های طبیعی در مقیاس صنعتی هنوز توجیه اقتصادی ندارد. این مسئله ایست که لزوم پژوهش های بیشتر در این حوزه را در آینده گوشزد می کند.
مطالب مرتبط:
هنر گره چینی چیست؟
هفت نقاشی گران قیمت ونگوگ
نقاشی های ایوان شیشکین
آشنایی با کاشی شکسته روی آینه
بهترین مداد طراحی برای طراحان
هنر ویترای چیست؟
منبع: پرسیس آرت