بازار وکیل ، بازار تاریخی جنوب کشور
بازار وکیل شیراز یکی از مشهورترین بازارهای سنتی و تاریخی ایران است. این بازار که به فرمان کریم خان زند (۱۱۷۲ - ۱۱۹۳ ه. ق) ساخته شده، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته است. (مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز در کنار این بازار قرار دارند) بازار طویل خوش طرحی که از بهترین آثار کریم خان زند است و هنوز تقریبا سالم و پابرجای در شیراز باقی مانده و بنام «بازار وکیل» مشهور است و تصور میرود شهریار زند پس از ملاحظه بازار قدیمی لار (از آثار زمان شاه عباس) طرح آن را در شیراز ریخته است.
تمام کارهای بازرگانی، خرید و فروش کالاهای داخلی و خارجی و مبادلات همگی در حجرههای این بازار انجام میگرفته و در واقع بازار وکیل مانند قلب واقعی شیراز بوده و تمام امور بازرگانی در آنجا به جریان میافتاده است. بازار وکیل در ردیف آثار تاریخی کشور به شماره ۹۲۴ به ثبت رسیده است.
این بازار از نزدیکی دروازه اصفهان تا مدخل بازارهای قدیم امتداد دارد و شامل حجرههایی با سکوی پهن در طرفین و ۷۴ دهانه طاقهای بلند و خوش تناسب بوده است و چهار سوق بلندی در میان آن قرار دارد. مصالح ساختمانی این بازارها گچ، آجر و آهک هستند، که روی پایههایی از تخته سنگهای تراشیده قرار گرفته است.
قسمتهای مختلف این بازارها، بنا بر اساس کارهای صنعتی که در آن انجام میگرفته به نامهای مخصوص خوانده میشوند. این قسمتها مانند: بازار بزرگ که انواع کالاها در آن یافت میشد. بازار بزازان، بازار بلور فروشان، بازار خیاطها، بازار کلاهدوزها، بازار سراجها و بازار شمشیرگرها و دیگر اصناف است.
بازار وکیل در یک قرن پیش
نقل قول های معروف درباره بازار وکیل
فرصتالدوله شیرازی در آثار عجم درباره این بازار چنین مینویسد:
بازار وکیل یکی از بازارهای مرحوم کریم خان وکیل است. شالودههای آن از سنگهای بزرگ ساخته شده و در وسط بازار چهارسویی است که سقفش بسیار بلند و طرازش دلپسند است. کمتر بازاری در ایران بدین اسلوب و بنیان دیده میشود. یک بازار بزرگ تا برسد به چهارسوی مذکور چهل و یک طاق است، آن را بازار بزازان گویند از هر گونه اقشمه و امتعه دارد. سماور و بلورفروش و خیاط و غغیره نیز در آن هست. بازار دیگر چهل و شش طاق است آنرا بازار کلاهدوزان نامند از کلاهدروز و اصناف دیگر دارد مع بسیاری از صرافان.
ویژگی های خاص معماری
یکی از ویژگی هایی که این بازار را از بازار های سنتی دیگر ایران متمایز می کند ارتفاع و بلندی سقف راسته ها می باشد. راسته ها در این بازار از کف زمین در حدود ۱۰ متر ارتفاع دارند که در نوع خود منحصر به فرد اند. علاوه بر این بازار وکیل نسبت به سایر بازار ها کمی عریض تر می باشد.
شیوه نور رسانی نیز در بازار شیراز با سایر بازارها کمی متفاوت است. همچنین در سقف روزنه هایی وجود دارد که از تابش مستقیم نور به داخل جلوگیری کرده و در هنگام بارش باران های شدید مانع ورود حجم زیاد آب به داخل بازار می شود.
بالای اکثر حجره ها پنجره هایی وجود دارد که در تهویه هوا و ایجاد دمای مناسب بنا نقش مهمی دارند و باعث شکل گیری فضایی مناسب برای فروشندگان و خریداران می شود. در مقابل حجره های بازار وکیل سکو هایی وجود دارد که آن را از سایر بازار های ایران متمایز می کند. در گذشته بر دیواره این سکوها تزییناتی وجود داشت که در گذر زمان از بین رفته است، این سکوها به مثابه پیشخوان هایی در مغازه های کنونی است که فاصله ای را میان فروشنده و خریدار ایجاد می کند.
ویژگی دیگر بازار که جالب هم هست، پایین تر قرار گرفتن بازار از سطح خیابان است! تا چند دهه پیش اختلاف سطح بازار و خیابان ۱۴ پله بود که با گذشت زمان به دلیل انباشتن خاک و مصالح به کف بازار اکنون این اختلاف به ۵ تا ۶ پله کاهش پیدا کرده است.
و در انتها خاص ترین بخش بازار وکیل "چهارسوق" بزرگ و عظیم آن می باشد. این چهار سوق از زیبایی خاص برخوردار بوده و تزیینات گوشواره ای، طاق سازی و کنج سازی آن نشانی از توانمندی معماران ایرانی است.
معماری بازار وکیل شیراز
واقعیت این است که معماری این بنا برگرفته از بازار قیصریه لا رو همچون بازارچه بلند اصفهان ساخته شده در دوره شاه عباس است، اما عرض بازار وکیل بیش از سایر بازارهاست هم چنین ۷۴ دهانه طاق ضربی بازار با ارتفاع بیش از ۱۱ متر مرتفع تر از طاق سایر بازارها می باشد.این بازار که از نظر معماری دارای سه فضای عبور و مرور (فضایی برای گذر مشتریان) حریم مغازه (به ارتفاع تقریبی ۲پله بالا تر از سطح زمین) فضای مغازه (محل فروش) است دارای پنج در بزرگ است که در چهار سوی آن قرار گرفته اند بهتر ایت بدانید که هم چنین شامل دو رشته شمالی- جنوبی و شرقی – غربی است که چون صلیبی یکدیگر را قطع می کنند در تقاطع این دو رشته چهارسوق قرار گرفته است که بر روی یک هشتی قرار دارد این چهار سوق دارای طاق بزرگ ضربی محکمی است و در پای طاق نیز چند ترنج آجر کاریگشته است .
واقعیت این است که ضلع شمالی -جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر ادامه می یابد. در دو طرف این راسته هر قسمت ۴۱ جفت (۸۲ باب) مغازه وجود دارد که درجلوی هر یک سکویی از قطعات سنگی بزرگ که بر روی آن ترنجهایی برجسته حجاری گشته است.قابل توجه است که در این بازار برای مصونیت از رطوبت، مغازه ها را در حدود یک متر فراتر از سطح زمین ساخته اند. مغازه ها اغلب دارای پستو بوده و در دو طبقه طراحی شده اند. قسمت شرق چهارسوق که آن را بازار علا قه بندان می نامند دارای ۱۹ جفت مغازه است که هم اینک مرکز فرش است و مغازه های عطاری نیز در این قسمت قرار دارد.بهتر است بدانید که ضلع شمالی – جنوبی بازار از دروازه اصفهان شروع می شود و تا کوچه جنوبی سرای مشیر ادامه می یابد. قسمت غربی چهار سوق که آن را بازار ترکش دوزها می نامند و دارای ۱۰ جفت مغازه است هم اینک مرکز فروش فرش های ایرانی است. با گردش در این بازار می توانید تعداد زیادی گردشگران خارجی را ببینید که از صنایع دستی ایران سوغات به کشور خود می برندزیراا سوغات زیبا در آن بسیار است .
بهتر است بدانید در شمال شرقی این بازار چند کاروانسرای قدیمی به نام های روغنی، گمرک و احمدی ساخته شده است که بازار ترمه فروش هاست هر یک از این کاروانسرها دارای چندین حجره هستند.
راسته شمالی – جنوبی را بازار بزازان نیز نامیده شده است- سرای مشیر مجرای چارسوها سرای مشیر یا سرای گلشن از آثار دوره قاجاریه در شیراز است که در انتهای جنوبی بازار وکیل در گوشه شرقی آن قرار گرفته است این سرا که دارای طرح و نقشه ای دایره ای (هشت گوش) است توسط میرزا ابوالحسن خان مشیر الملک ساخته شده است. قابل ذکر است که سر در ورودی سرای مشیر دارای دو طبقه کاشی کاری شده است که در زیر آن کتیبه ای کاشی کاری شده با زمینه لا جوردی و خط نستعلیق عبارت سرای گلشن بنای مرحمت پناه حاجی میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک شیرازی را نشان می دهد.
حجره های طبقه یا اشکوب اول تودرتو می باشد و به وسیله راهرویی به حیاط متصل می شوند. این حجره ها دارای درهای چوبی منبت و مشبکی هستند که از چوب ساج ساخته شده استو بسیار زیبا و دیدنی است.
بهتر است بدانید در وسط حیاط حوض بزرگ هشت ضلعی قرار دارد که لبه و پاشویه آن از سنگ های مختلف یکپارچه ساخته شده است و در آن سه فواره وجود دارد در چهار طرف این حوض باغچه هایی وجود دارد کف پوش سرای مشیر قطعات کوچک سنگ هستند در ضلع شرقی و غربی حیاط مغازه ها و راهروهایی وجود دارد که در مغازه ها همگی ارسی های چوبی است که با شیشه های رنگی تزئینو مزین گشته است .معماری این بنا بر گرفته از معماریکاروانسرای صفوی است. این بنا با رنگ زرد و طرح های گلدانی معرف سبک اختلاط است که در زمان قاجاریه رایج شده بود.
درهشتی نیز مغازه هایی چهارگوش در دوطبقه وجود دارد در ضلع جنوبی چهار سوق در موازات با بازار ترکش دوزها بازار دیگری قرار دارد که مدخل آن در جلوی سر در مسجد وکیل است و به بازار شمشیرگرها معروف می باشد.توجه کنید که این بازار نیز دارای ۱۱ جفت مغازه است در زیر چهار سوق حوض بزرگی از سنگ مرمر قرار داشته که آب آن از مجرایی که از زیر بازار ترکش دوزها می گذشته تامین می شده است. این مجرا به صورت طاق ضربی است و از آجر و ساروج ساخته شده است و هم اینک نیز وجود دارد اما حوض مرمری به علت بالا آمدن کف بازار از بین رفته است سیستم تهویه هوا به علت ارتفاع زیاد سقف طاق و تویزه ای بازار کامل بوده این امر به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می گرفته همچنین دریچه ها و روزنه هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف قرار داده شده بود.
هوا و نور کافی را به بازار می رسانند اما هم اینک پس از مرمت این روزنه ها بسته شده اند هم اینک در بالا ی مغازه ها مشبک هایی جهت تهویه هوا و روشنایی وجود دارد. سازمان میراث فرهنگی بازار وکیل را در تیر ماه ۱۳۱۵ با شماره ۹۲۴ به ثبت رسانیده است.
فضای داخلی بازار وکیل
معماری و ساختار بازار وکیل شکلی چلیپایی (مانند صلیب) دارد و ۵ ورودی اصلی در دورتا دور بازار قرار گرفته است و از ۴ راسته اصلی شمالی، جنوبی و غربی شرقی تشکیل شده.
شاخه اصلی بازار را ۲ راسته شمالی و جنوبی تشکیل می دهد. که راسته شمالی خود از ۲ بخش زیر تشکیل می شود:
۱) بازار نو
۲) راسته شمالی بازار وکیل
راسته شمالی بازار ( راسته اصلی بازار وکیل شیراز ) از دروازه اصفهان آغاز شده و به چهار سوق بزرگ بازار ختم می شود. راسته شمالی فرعی که از انتهای بازار نو آغاز می شود به راسته کلاه دوزان نیز معروف است که از ۴۸ طاق و ۸۲ باب حجره تشکیل شده، همچنین ۳ کاروانسرای احمدی، روغنی و گمرک در ضلع شرقی آن واقع شده اند که در آن نزدیکی ها بازار ترمه فروشان را نیز خواهید یافت. بازار کلاه دوزان در گذشته مختص به فروش و تولید کلاه بوده اما اکنون کالاهای بسیار گوناگونی در آن به فروش می رسد.
یکی از مهمترین ویژگی های کلاه دوزان نزدیکی آن به بازار نو و دروازه اصفهان بوده که محل تجمع و گذرگاه مردم عادی،عشایر و افراد آبادی های نزدیک شیراز است، این ویژگی باعث شده که این راسته در مقایسه با دیگر بخش های بازار پذیرای مردمان بومی بیشتری باشد.
بازار نو هم از دروازه اصفهان آغاز می شود و تا چهار راهی که کاروانسرای گمرک در ضلع جنوب شرقی آن واقع شده، ادامه می یابد. بازار نو بسیار طویل بوده و کالاهای متفاوتی در آن به فروش می رسد. بازار نو توسط میرزا یوسف اشرفی مازندرانی یکی از وزرای ایالت فارس در دوره قاجار، بنا گردیده. وی با ساخت این بازار و اتصال آن به راسته شمالی بازار وکیل باعث توسعه این مجموعه شد.
چهار سوق بازار وکیل
تقاطع راسته های اصلی شرقی -غربی و شمالی-جنوبی چهارسوق بزرگ بازار را تشکیل می دهد. در مورد زیبایی های بکار گرفته شده در تزیین این مکان پیشتر توضیحاتی دادیم در گذشته نیز در مرکز چهارسوق حوض بزرگ مرمری قرار داشت که اکنون از بین رفته است. آب این حوض از آبراهی که از زیر بازار ترکش دوزان عبور می کرده تامین می گشت و به دلیل بالا آمدن کف بازار که پیش تر توضیح دادیم تخریب شد.
در غرب چهار سوق راسته ترکش دوزان قرار دارد که از ۱۱ طاق و ۲۲ حجره تشکیل شده و مرکز فروش انواع دست بافت و زیر انداز می باشد.
اگر از چهارسوق به سمت شرق حرکت کنید به راسته خواهید رسید که علاقه بندان نام دارد. این بازار از ۱۹ طاق و ۳۸ باب حجره تشکیل شده و در گذشته محل فروش و تولید انواع نخ، روبان، نوار ابریشمی و از این دست کالا ها بوده که اکنون خبری از این نوع کالاها و کارگاه های تولید آن نیست و به جای آن ها قالی فروشان و عطاری ها مشغول به کارند.
راسته جنوبی بازار وکیل، راسته “بزازان” نام دارد و از چهار سوق آغاز می شود و به گوشه جنوبی سرای مشیر ختم می گردد. کلمه بزاز به معنی پارچه فروش است در این بخش می توانید بهترین پارچه ها را بیابید.
شواهد در بازار های سنتی ایران نشان می دهد که معمولا محوری ترین و بهترین بخش های بازار به فروشندگان قماش و منسوجات تعلق می گرفت و در گذشته از این بخش می توانستیم به وضعیت رفاه و ثروت مردم شهر پی ببریم.
در میانه بازار بزازان در ضلع غربی آن راسته بازاری وجود دارد که به بازار شمشیرگران مشهور است، در دو سوی این بازار ۲۲ باب حجره قرار دارد. در قدیم انواع سلاح های سرد در این بخش ساخته و پرداخته می شد اما امروزه بیشتر دست بافته های عشایر را خواهید یافت.
نکته ای که بازار شمشیرگران را ویژه می کند همجواری آن با ورودی مسجد وکیل است که سبب شده این راسته محل دسترسی بازاریان به مسجد باشد.
خریدهای منحصر به فرد در بازار وکیل شیراز
در بازار شیراز همانند سایر بازار های سنتی با کالاهای متفاوت و گوناگونی برخورد می کنید. اما امکان خرید کالاهای خاصی در این بازار با قیمت کمتر و کیفیت بیشتری نسبت به سایر بازار ها، وجود دارد. شما در بازار شیراز قادر خواهید بود که پارچه های خوب و مرغوبی را با قیمت های بسیار مناسب نسبت به دیگر بازار ها تهیه کنید.
مسقطی، عرقیجات و بهار نارنج شهر شیراز نیز بسیار مشهور می باشد، به راحتی آن ها را با کیفیت عالی از این بازار تاریخی تهیه کنید. درباره ساعت خرید هم اگر در ایام عید به بازار وکیل مراجعه کنید تا دیر وقت بازار فعال می باشد اما در بقیه ایام تا ساعت ۵ بعدظهر می توانید از بازار خرید کنید.
نحوه دسترسی به بازار وکیل
بازار وکیل در مرکز شهر شیراز قرار گرفته است. برای دسترسی به این بازار کار سختی را در پیش نخواهید داشت. باید خود را به خیابان زند و میدان شهدا برسانید و از بازار و بناهای تاریخی اطراف آن همانند مسجد وکیل، ارگ کریم خان و حمام وکیل بازدید کنید.
موضوع: بازار وکیل ، بازار تاریخی جنوب کشور
اماکن تاریخی دیگر شیراز :
حافظیه شیراز ، آرامگاه حافظ عشق و عرفان
آرامگاه سعدی شیرازی ؛ استاد سخن شیراز
باغ ارم ؛ زیبایی چهار فصل شیراز + عکس
باغ عفیف آباد ، باغ گلشن شیراز + عکس
نارنجستان قوام یا باغ قوام شیراز + عکس
حمام وکیل شیراز