آشنایی با هنر کپوبافی
کـَپو یکی از صنایع دستی جنوب ایران است که با برگ درخت خرما (نخل) بافته میشود.
تاریخچه کپوبافی
نزدیک به شش هزار سال است که کشت خرما در ایران و در نزدیکی شوش قدیم، در زمان تمدن ایلامیها رواج داشته است. کشت نخل خرما از آغاز تشکیل سلسله هخامنشی در ایران معمول بوده است و در نقوش گیاهی هخامنشی به وفور دیده میشود. این نقش بیشتر بر دیواره پلکانها و در اطراف ابوالهولها و فر ایرانی و پشت صحنه جدال شیر و گاو نشان داده شده که معمولا روی سر آن قسمتی از یک گل دیده میشود که نه پر آن بیرون آمده است.یکی از عواملی که توانسته است زندگی مردم را در مناطق گرم و سوزان ممکن سازد، وجود همین درختان سر به فلک کشیده نخل است. از نخل خرما میتوان محصولات متنوعی تهیه کرد. مهمترین محصولات تبدیلی آن عبارتند از: شیره خرما، عسل خرما، قند مایع، شربت، کمپوت خرما، کنسرو خرما، خمیر و آرد خرما، سرکه، الکل، نئوپان و غیره. علاوه بر آن، درخت خرما در بحث صنایع دستی نیز کاربردهای متنوعی دارد؛ قسمت اعظم احتیاجات و وسایل خانه و ابزار مناطق خرماخیز جنوب کشور از چوب و برگ خرما تهیه میشوند مانند طناب، تیر برای پشت بام (بهجای تیرآهن)، گهواره اطفال، سبد، حصیر، بادبزن، کلاه، جارو، ناندان، کفپوش حصیری سایبان و غیره.
کپوبافی
حصیربافی یکی از قدیمیترین صنایع دستی است و شاهد این ادعا، نمونههای بهدست آمده در بینالنهرین و مناطق جنوبی است که منشأ نه فقط نساجی بلکه سفالگری نیز بوده است. مدارک موجود نشاندهنده این است که نخستین زیراندازهای بشری از جنس نی و گیاهان باتلاقی تهیه شده است. امروزه در هر کجای کشور که دسترسی به برگ درخت خرما، ساقه گندم و برنج، و نی باتلاقی و ترکه امکانپذیر باشد میتوان نشانههایی از بافت سبد و حصیر یافت.
رایجترین نوع حصیربافی خوزستان که بهعنوان حصیر شاخص خوزستان معروف است، “کپو” نام دارد. کپو نام محلی حصیربافی است. این محصول خاص استان خوزستان است که با پیچیدن برگ خرما به دور نیهای مردابی به شکل فتیلهای بافته میشود و دارای قابلیتهای فرمدهی زیاد است و بههمین علت تنوع در فرمهای کپو زیاد است.
کپو چیست ؟
“کپو در لغت دزفولی به سر یا کله و اصطلاحا به هر شیء کروی، گرد یا چمپاتمه زده گفته میشود و در تعریف، به مصنوعات حصیری که از برگ خرما یا “کرتک” به شکل ظروف دردار کروی بافته میشود،اطلاق میگردد.”
كرتك (KERTAK) نوعی گیاه خودرو است كه در حاشیه نهرها، رودخانهها و دشتها در مناطق باتلاقی و گرمسیری به وفور یافت میشود. کرتک علف هرزی است که دارای ساقه بلندی همچون گندم است و ساقه آن لاغر و کشیده و مثل نی دارای بند بند است. این گیاه در کنار جویبارها رشد میکند و دارای استحکام کششی به مراتب بیشتری نسبت به ساقه گندم یا جو است. کرتک ظاهراً خوراک هیچ حیوانی نیست و دچار آفت هم نمیشود و این خود نقطه قوتی برای محصول است. کرتک در دزفول میروید و هزینهای هم برای تولیدکنندگان ندارد و میتوانند آن را در همان محل زندگی خود تهیه کنند.از کرتک برای مغز ردیفهای بافته شده در کپو استفاده میکنند. در واقع برگ درخت خرما به دور یک یا دستهای از کرتکهایی که کنار هم قرار گرفتهاند پیچیده میشود.
کپوبافی در خوزستان
كپو، یكی از صنایع دستی منطقه خوزستان است که از دیرباز در نواحی شمالی “دزفول” رواج داشته و همچنان با ذوق و ابتكار خاص هنرمندان روستایی تهیه و به بازار عرضه میشود.
این صنعت دستی از بافتههای حصیری است و مواد اولیه آن كرتك و برگ نخلهای خرماست كه از سالیان متمادی بیشتر در دهستان “شهیون” در شمال دزفول رواج داشته است. روستای “پامنار” از توابع این دهستان، از دیرباز با داشتن نخلستانهای زیاد مركز مهمی برای تهیه مواد اولیه آن بوده است. گرچه در حال حاضر بهدلیل نیاز بیشتر کپوبافان، بخش زیادی از برگهای خرما بندرعباس تهیه میشود.
این دستبافتهها، برای مردم این منطقه تنها هنر و ذوق نیست، بلكه “زندگی” است و محل مناسبی برای امرار معاش زنان زحمتكشی است كه در كنار كار طاقتفرسای روزانه به تهیه آن میپردازند. بانوان تلاشگر در روستاهای كوهستانی در منطقه “سردشت” در سرما و گرما هیچ گاه این هنر بازمانده از سالهای دیرین را رها نكرده و همواره آن را مانند میراثی حفظ كردهاند.
كپوبافان در زمینههای مختلف –بهویژه ظروف تزیینی و سنتی- با استفاده از رنگها و نقوش سنتی از دیرباز محصولات زیادی تولید میکردهاند. انواع این تولیدات شامل اشكال مسطح، بیضی و دایرهای با كاربردهای مختلف، بهویژه مصنوعات صنعتی (از جمله گلدان، جا دستمالی، زیر كتری، زیر قوری، میوه خوری) و انواع دیگر محصولات بافت حصیری است.
کپو، با پیچش ساقههای مرکزی و جوان نخل به دور ساقههای کرتک شکل میگیرد و با نقشاندازی کامواهای الوان، زیبایی آن چند برابر میشود. نقوش استفاده شده در کپو بیشتر لوزی، نیم لوزی، سه پر، چهار پر، پنج پر و ستارهای است که اغلب برگرفته از نقوش آجری یا خشتهای قدیمی دزفول است. در کپوبافی هر چه رنگها تندتر و به اصطلاح گرمتر باشد کار جلوه و جذابیت بیشتر و بهتری خواهد داشت.
در واقع کپوبافی نوعی حصیربافی به شکل مارپیچی یا مغزیدار است که استفاده از نی مردابی کرتک بهعنوان مغزی کار، موجب استحکام و ایستایی حصیر میشود. از دیگر امتیاز این محصول، مواد اولیه فراوان و بسیار ارزانقیمت و قابل دسترس در منطقه است.
کپو، معمولا به شکل سبدهای در دار و بدون در بهصورت سینی در اندازههای مختلف رنگی و ساده بافته میشود. کاربرد این سبدها در مواردی همچون جای نان، جای لوازم خیاطی، نگهداری خمیرمایه، جای نخ و سوزن و غیره است. دو روش برای تزئین این سبدها وجود دارد. در اولین روش، کپوها زمینه ساده حصیری دارند و با کاموا و رنگهای شاد روی آنها نقشهای هندسی ایجاد میکنند و در روش دوم، تمام سطح کپوها را با کاموای رنگی میپوشانند و حصیر دیده نمیشود.
در ابتدا کپوها به شکل گرد بافته میشدند (و به همین دلیل به آنها کپو میگفتند) اما هم اكنون از تنوع بسیار زیادی برخوردارند و تنها محدود به شكل و فرم گرد یا كروی نیستند، بلكه به شكل بیضی یا بهصورت بشقاب، كاسه، گلدان، شكلات خوری، جعبه جواهر، جای سكه، زیرنانی، زیرداغی، جامدادی، جای قاشق و چنگال، جامیوهای، جای دستمال، كلاه بچهگانه و دهها نوع دیگر بافته میشود.
مطالب مرتبط:
آشنایی سبک نقاشی رمانتیسم
آشنایی با هنر و صنایع دستی نمدورزی
هفت نقاشی گران قیمت ونگوگ
اصطلاح آیکن و شینوآزری در نقاشی
منبع: پرسیس آرت